خود آزمایی درس8فنون11
1- بیت‌های زیر را متناسب با پایه‌های آوایی تفکیک کنید، سپس وزن و نشانه‌های هجایی هر یک را در خانه‌ها جای دهید:
الف) بخندد همی باغ، چون روی دلبر ببوید / همی خاک، چون مشک اذفر (رودکی)/ اذفر: خوشبو / ببوید: بوی می‌دهد
خط عروضی: بِخَندَد هَمی باغ، چُن روی دِلبَر / بِبوید هَمی خاک، چُن مُشکِ اَذفَر
| پایه‌های آوایی | بِ خَن دَد | هَـ می با | غ چُن رو | ی دِل بَر |
| پایه‌های آوایی | بِ بو ید | هَ می خا | ک چُن مُش | ک اَذ فَر |
| وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن |
| نشانه‌های هجایی | Uـ ـ | Uـ ـ | U ـ ـ | Uـ ـ |
ب) هین سخن تازه بگو، تا دو جهان تازه شود / وارهد از حددِ جهان، بی حد و اندازه شود (مولوی)
خط عروضی: هین سُخَنُ تازِ بِگو، تا دُ جَهان تازِ شَوَد / وارَهَدز حَدّ جَهان، بی حَدُ اندازِ شَوَد
| پایه‌های آوایی | هین سُ خَ نِ | تا زِ بِ گو | تا دُ جَ هان | تا زِ شَ وَد |
| پایه‌های آوایی | وا رَ هَ دَز | حَد دِ جَ هان | بی حَ دُ اَن | دا زِ شَ وَد |
| وزن | مُفتَعِلُن | مُفتَعِلُن | مُفتَعِلُن | مُفتَعِلُن |
| نشانه‌های هجایی | ـ UU ـ | ـ UU ـ | ـ UU ـ | ـ UU ـ |
پ) دریادلان راه سفر در پیش دارند / پا در رکاب راهوار خویش دارند (حمید سبزواری)
خط عروضی: دریادلان راهِ سَفَر دَر پیش دارَند / پا دَر رِکابِ راهوارِ خیش دارَند
| پایه‌های آوایی | دَر یا دِ لان | را هِ سَ فَر | دَر پی ش دا | رَند |
| پایه‌های آوایی | پا دَر رِ کا | بِ را ه وا | ر خی ش دا | رَند |
| وزن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُس (فَع) |
| نشانه‌های هجایی | ـ ـ U ـ | ـ ـ U ـ | ـ ـ U ـ |
ـ |
ت) سوزد مرا، سازد مرا، در آتش اندازد مرا / وز من رها سازد مرا، بیگانه از خویشم کند (رهی معیری)
خط عروضی: سوزَد مَرا، سازَد مَرا، دَر آتَشَندازَد مَرا / وَز مَن رَها سازَد مَرا، بیگانِ اَز خیشَم کُنَد
| پایه‌های آوایی | سو زَد مَ را | سا زَد مَ را | دَر آ تَ شَن | دا زَد مَ را |
| پایه‌های آوایی | وز مَن رَ ها | سا زَد مَ را | بی گا نِ اَز | خی شَم کُ نَد |
| وزن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن |
| نشانه‌های هجایی | ـ ـ U ـ | ـ ـ U ـ | ـ ـ U ـ | ـ ـ U ـ |
ث) ای به ازل بوده و نابوده ما / وی به ابد زنده و فرسوده ما (نظامی گنجوی)
خط عروضی: ای بِ اَزَل بودِ و نابودِ ما / وِی بِ اَبَد زِندِ و فَرسودِ ما
| پایه‌های آوایی | ای ب اَ زَل | بو دِ و نا | بو دِ ما |
| پایه‌های آوایی | وِی بِ اَ بَد | زِن دِ وُ فرَ | سو د ما |
| وزن | مُفتَعِلُن | مُفتَعِلُن | مُفتَعِل (فاعِلُن) |
| نشانه‌های هجایی | ـ UU ـ | ـ UU ـ | ـ U ـ |
ج) سعادت به بخشایش داور است / نه در چنگ و بازوی زورآور است (سعدی)
خط عروضی: سَعادَت بِ بَخشایِشِ داوَرَست / نَ دَر چَنگُ بازویِ زوراوَرَست
| پایه‌های آوایی | سَ عا دَت | بِ بَخ شا | یِ شِ دا | وَ رَست |
| پایه‌های آوایی | نَ دَر چَن | گُ با زو | یِ زو را | وَ رَست |
| وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فَعَل |
| نشانه‌های هجایی | Uـ ـ | U ـ ـ | Uـ ـ | U ـ |
چ) جرمی ندارم بیش از این، کز جان وفادارم تو را / ور قصد آزارم کنی، هرگز نیازارم تو را (انوری)
خط عروضی: جُرمی نَدارَم بیشَ زین، کَز جان وَفادارَم تُ را / وَر قَصدِ آزارَم کُنی، هَرگِز نَیازارَم تُ را
| پایه‌های آوایی | جُر می نَ دا | رَم بی شَ زین | کَز جان وَ فا | دا رِ تُ ام |
| پایه‌های آوایی | وَر قَص دِ آ | زا رَم کُ نی | هَر گِز نَ یا | زا رَم تُ را |
| وزن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن | مُستَفعِلُن |
| نشانه‌های هجایی | ـ ـ Uـ | ـ ـ U ـ | ـ ـ Uـ | ـ ـ Uـ |
ح) نظر آوردم و بردم که وجودی به تو ماند / همه اسمند و تو جسمی، همه جسمند و تو روحی (سعدی)
خط عروضی: نَظَراوَردَمُ بُردَم کِ وجودی بِ تُ مانَد / هَمِ اِسمَندُ تُ جِسمی، هَمِ جِسمَندُ تُ روحی
| پایه‌های آوایی | نَ ظَ را وَر | دَ مُ بُر دَم | کِ وُ جو دی | بِ تُ ما نَد |
| پایه‌های آوایی | هَـ مِ اِس مَن | دُ تُ جِس می | هَـ مِ جِس مَن | دُ تُ رو حی |
| وزن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن | فَعِلاتُن |
| نشانه‌های هجایی | UU ـ ـ | UUـ ـ | UUـ ـ | UUـ ـ |
۲- غزل زیر از کلیم کاشانی را بخوانید و موارد خواسته شده را پاسخ دهید:
۱- گر تمـــنّای تــو از خــاطر نـــاشاد رود / داغ عشق تو گلی نیست که از یاد رود
قلمرو زبانی: گر: اگر / تمنا: خواستن، آرزو / رفتن: رفتن و نابود شدن / داغ: بسیارگرم و سوزان؛ نشانه؛ اثری که گذاشتن یک جسم سوزان بر پوست به جا می‌ماند / قلمرو ادبی: قالب شعر: غزل / وزن: فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن / داغ عشق: اضافه تشبیهی / داغ عشق تو گلی نیست: تشبیه / واژه آرایی: تو، رود / واج آرایی «ا»
بازگردانی: اگر خواستن تو از خاطر غمگینم برود هیچگاه داغ عشق تو مانند گلی نیست که از یادم برود.
پیام: ماندگاری یاد عشق
۲- نرود حسرت آن چاه زنخدان از دل / تشنه را آب محال است که از یاد رود
قلمرو زبانی: حسرت: اندوه از نبودن یا نداشتن چیزی / زنخدان: چانه / را: اضافه گسسته (از یاد تشنه)/ قلمرو ادبی: چاه: استعاره از گودی چانه / اسلوب معادله / تضاد: نرود، رود / چاه زنخدان: مجاز از یار زیبا / تکرار قافیه / چاه زنخدان: اضافه تشبیهی / تناسب: زنخدان؛ دل؛؛ تشنه؛ آب / از دل رفتن: کنایه از فراموش کردن و دست کشیدن / تضاد: نرود؛ رود
بازگردانی: اندوه نداشتن آن یار زیبا از دلم نمی‌رود؛ همانگونه که محال است آب از یاد تشنه برود.
پیام: یادکرد خداوند
۳- نتوان از سر او برد هوای شیرین / لشگر خسرو اگر بر سر فرهاد رود
قلمرو زبانی: هوا: هوس / قلمرو ادبی: سر: مجاز از ذهن / تلمیح / واج آرایی «ر» / واژه آرایی: سر / کنایه: لشگر بر سر کسی رفتن (کسی را نابود کردن) / جناس: سر؛ بر / جناس: بر؛ برد
بازگردانی: اگر لشکر خسرو پرویز بر سر فرهاد برود و او را نابود کند، نمی‌تواند هوس شیرین را از سر فرهاد از میان ببرد.
پیام: یادکرد خداوند
۴- کاش چون شمع همه سر شود اعضای «کلیم» / تا سراسر به ره عشق تو بر باد رود (کلیم کاشانی)
قلمرو زبانی: اعضا: اندام‌ها / سراسر: به تمامی / قلمرو ادبی: کلیم: تخلص (نام هنری) / چون شمع: تشبیه / بر باد رفتن: کنایه / واج آرایی «ر» / سر، سراسر: اشتقاق (همریشگی). / جناس: سر؛ بر
بازگردانی: ای کاش همه اندام‌های «کلیم» مانند شمع سر گردد تا یکباره در راه عشق تو نابود شود.
پیام: پاکبازی دلشده
الف) ویژگی‌های شعر کلیم را در غزل بالا مشخّص کنید. – ضرب المثل‌ها و الفاظ محاوره: زبان شعر ساده و نزدیک به زبان محاوره است. / به کار بردن مضمونهای ابداعی: اعضای کلیم چون سر شود و بر باد رود مضمون نو است / تکرار قافیه: «یاد» در بیت نخست و دوم بازآمده است که در گذشته رواج نداشته است.
قالب غزل است. / تلمیح در مضمون سازی نقش فعالی دارد / محور عمودی شعر قوی نیست و سخنور تک بیت گوست / اسلوب معادله در بیت دوم دیده می‌شود.ب)یک مجاز در بیت سوم مشخّص کنید.– سر: مجاز از ذهن
